مفاخر سیستان

اولین کاشف حرکت وضعی زمین

ابوسعید سجزی متولد سیستان

بوسعید سجزی، ریاضیدان و منجّم برجسته سیستانی قرن چهارم هجری می پردازد. نام کامل او ابوسعید احمد بن محمد بن عبدالجلیل سجزی است. همانطور که از نام او برمی آید وی از اهالی سیستان (سکستان) بوده است

سجزی دانشمندی است که در هندسه، مقامی رفیع و ابتکارات و ابداعات فراوانی دارد که از آن جمله می توان به توسیع جبر هندسی به سه بعد و چهار بعد اشاره کرد. وی در نجوم نیز نوآوری و خلاقیت دارد و مخترع اسطرلاب زورقی بر اساس فرض انقلابی چرخش زمین است. و قرنها قبل از کپرنیک، عقیده حرکت وضعی زمین را مبنای ساخت اسطرلاب خویش قرار داده است. سجزی در تنجیم بسیار فعّال بود و آثار وی در تنجیم به مراتب مفصّل تر از آثار ریاضی و نجومی او است. در فلسفه ریاضی صاحب رساله ای بی نظیر و در نوع خود منحصر بفرد در روش شناسی ریاضی است و در متن های دیگری از رسایل خود نیز به مسایل فلسفی مربوط به ریاضی پرداخته است. وی دانشمندی فعّال و نوآور است به طوری که مؤلف 49 رساله در ریاضی و فلسفه ریاضی، 11 رساله در نجوم و آلات نجومی و 19 رساله در تنجیم است.

از آنجائی که تحقیقات جدّی درباره سجزی چندی است در میان محققین آغاز شده، بسیاری از آثار وی هنوز به طور جدّی مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته است. شرح حال سجزی در منابع فارسی محدود به صفحاتی در دو اثر ارزنده استاد ابوالقاسم قربانی است که به اقتضای چارچوب این دو که به زندگی نامه مجموعه ای از ریاضیدانان ایرانی و مسلمان اختصاص دارد، در مورد سجزی اطلاعات بسیار مفیدی را البته به اختصار و با تکیه بر منابع موجود تا زمان نگارش آنها عرضه نموده است. اما کتابی که مستقلاً و به طور نسبتا جامع به سجزی اختصاص داشته باشد، نه تنها در منابع فارسی موجود نیست بلکه در منابع خارجی نیز تاکنون چنین کاری انجام نشده است. از دیگر محققان ایرانی که درباره سجزی کار کرده اند باید از مهندس محمد باقری یاد کرد، وی برای اولین بار رساله ای را از سجزی به فارسی ترجمه کرده و به چاپ رسانده است.

در میان محققین خارجی باید از سزگین، سوتر، شوی، کهل، برگر، و وپکه آلمانی، روزنفلده، صفراُف، سلاوتین و خیرالدینوای روسی، رشدی راشد رئیس مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه (LCNRS) و پاسکال کروز عضو این مرکز سدیو فرانسوی، لورچ، برگرن، سمپلونیوس، ویلیام تامسون، کونر، روبرتسون و عادل انبوبا و... نام برد که برخی نظیر سزگین دایرة المعارف نویس هستند و صفحاتی از دایرة المعارف خویش را به سجزی اختصاص داده اند. اغلب پژوهشگران دیگر، کارهای تحلیلی بسیار ارزشمندی در مورد یک رساله یا یک ایده خاص سجزی در چند اثر وی ارایه کرده اند.

به طور خاص باید از دکتر هوخندایک، پژوهشگر برجسته هلندی استاد دانشگاه اوتراخت و سردبیر اجرایی هیستوریا ماتماتیکا یاد کرد که رساله هایی از سجزی را به انگلیسی ترجمه و شرح کرده و به چاپ رسانده است. بعلاوه مقدمه ای نسبتا جامع بر مجموعه نسخ خطی هندسی سجزی که در استانبول موجود بوده و در سال 2000 م توسط فواد سزگین به چاپ رسیده، نوشته است. وی تحقیقات متعدد دیگری درباره سجزی دارد.

زندگی علمی سجزی

سجزی در حدود سال 330 ه . ق در سیستان متولد شد و بر اساس شواهد موجود، بخشی از عمر خود را در این منطقه سپری کرد. سجزی خود در رساله المدخل إلی علم الهندسه تصریح می کند:

در سیستان ابزار عظیم و مهمّی ساخته ام. مدلی از کل عالم، متشکل از افلاک، جرمهای آسمانی، مدارهای حرکت آنها و اندازه هایشان، مقدار فاصله ها و حجمهای آنها و شکل زمین، اماکن، شهرها، کوهها، دریاها، بیابانها، درون کره ای تو خالی و مشبک؛ آن را هیئت کل، نامیده ام1.

جزی تبحر فوق العاده ای در هندسه داشته است. پاسکال کرزه وی را از بزرگترین نمایندگان دوره ای از تاریخ هندسه... قرنهای 10 و 11 (میلادی) می داند8. سوتر وی را از مبرزترین هندسه دانان دوره اسلامی می داند و هوخندایک محقق هلندی وی را از «پرکارترین» هندسه دانان این دوره می داند9. روز نفلد10، صفر اوف11 و سلاوتین12، محققین برجسته روسی در تاریخ ریاضیات، استدلال کرده اند که سجزی برای نخستین بار «جبر هندسی» عرضه شده در کتاب دوم اقلیدس را به حوزه سه بعدی توسعه داد.13 البته ریاضیدانان متعددی در دوره رنسانس علمی (قرون شانزدهم میلادی به بعد) در این زمینه کار کرده اند. امّا رساله سجزی اولین نمونه از این متون در دوره اسلامی است. سجزی در بخشی از آثار ریاضی اش درباره مقاطع مخروطی کار کرده است و تثلیث دایره را برای نخستین بار از طریق تقاطع یک دایره و یک هذلولی متساوی القطرین حل کرده و آن را روش هندسه ثابت نامید.14 پاسکال کروزه15، عضو مرکز ملّی تحقیقات علمی فرانسه16، روزنفلد و همکارانش اعتقاد دارند که سجزی مبدع جبر هندسی چهار بعدی است17.

با وجود آنکه سجزی رساله ها و نوآوریهای متعددی در هندسه داشته است، اما مقام علمی وی در زمینه نجوم و تنجیم کمتر از مقام علمی وی در هندسه نیست. چنان که خانم دکتر سمپلونیوس، محقق برجسته تاریخ ریاضیات و نجوم، معتقد است که «حوزه اساس فعالیت علمی سجزی تنجیم است و او آشنایی بسیار با منابع و آثار پیشین در این زمینه دارد»18 از جمله ابداعات سجزی در نجوم می توان به ساخت اسطرلاب زورقی بر اساس اعتقاد به حرکت وضعی زمین که در زمان خود بی نظیر است، اشاره نمود.

اسطرلاب زورقی  از اختراع های برجسته سجزی

اسطرلاب  یکیاز مهم ترینابزارهای نجومیاست که قدما برای اندازه گیری زوایا و پارامترهای نجومیو تجزیه و تحلیلداده های نجومیمورد استفاده قرار می دادند.  در واقع  یکابزار چند منظوره بوده که پیشینیانبه عنوان یککامپیوتر آنالوگ از آن بهره فراوان گرفته اند. در اسطرلاب ها معمولا از دو  یاچند دستگاه مختصات کروی مربوط به آسمان که نسبت به یکدیگرمتحرک هستند، استفاده می شود. در اسطرلاب ها اغلب زمینساکن در نظر گرفته شده و ستارگان و اجرام آسمانینسبت به آن در حرکت اند. اسطرلاب را ایرانیان جام جم  یاجام جهان نما یا  آیینهجم می خواندند.  در اسطرلاب  زورقیکه سجزی طراح آن است، کره زمین متحرک در نظر گرفته شده و کرات سماوی به استثنای سیاراتهفت گانه ثابت هستند. در ایناسطرلاب ستارگان نسبت به ناظر، ساکن در نظر گرفته شده و افق ناظر متحرک است. در ساختار اینابزار، افق ناظر و شاخص میانیآن به شکلی ویژه است که زورقهای بادبانی را در ذهن تداعی می کند. بنابراین این نوع اسطرلاب به اسطرلاب  زورقی شهرت دارد. ایناسطرلاب به گونه ای ساده و زیباساخته شده بود که دقیقاًبراساس حرکتِ محوری زمینکار می کرد و علاوه بر این، از پیچیدگی اسطرلاب های دیگرکه براساس زمین مرکزی ساخته می شدند، خالی بود؛ زیرا سایر اسطرلاب ها شامل اجزای پیچیده زیادی بودند. براساس  ایناسطرلاب  میتوان گفت که سجزی قائل به مدارهایی  بیضویبرای سیارات منظومه شمسی بود. همچنین عقیده سجزی در مورد حرکت  وضعیکره  زمینکه در نیمهدوم قرن چهارم هجری  بیانشده است، حکایتاز نوآوری و خلاقیت ذهن و اندیشهسجزی دارد. او این عقیده را در روزگاری بیانکرد که عقیده به ثبوت و سکون  زمیندر نزد تمام علما و حکما  انکار ناپذیربود و حرکت  زمیننه در زمان او و نه در قرن های  پس از او مورد قبول دانشمندان و عموم قرار نگرفت. او در جهت کاربردی کردن عقیده اش اسطرلاب  زورقیرا ساخت و اندیشهاش را با ابزار علم چنان با قوت بیانکرد که به قول ابوریحان "مهندسان و علمای هیئت" در نقض آن شبهه چیزی (گفتنی) ندارند. و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این   شبهه امکان پذیرباشد، موکول به رأی فلاسفه طبیعی دان است. در میان اروپاییان، نخستین کسی که نظریه حرکت زمین را تشریح کرد، کوپرنیکبود و ایناتفاق ۵۱۹ سال بعد از مرگ سجزی روی داد

******************************************************************************************************